Terwijl Iran naar het oosten kijkt naar een bondgenootschap met Rusland, brokkelen Teherans banden met Europa af, en daarmee ook de hoop op een terugkeer naar de nucleaire overeenkomst.
Europese mogendheden die traditioneel pleitten voor betrokkenheid bij Iran keren zich tegen de Islamitische Republiek, en sluiten een van Teherans laatste open deuren naar het Westen in een tijd van toenemende spanningen in het buitenland en onrust in eigen land.
De verschuiving is het gevolg van Irans levering van drones aan Rusland en het gewelddadige optreden tegen demonstranten die hebben opgeroepen de Islamitische Republiek uit de macht te zetten. De hoop op een terugkeer naar de nucleaire overeenkomst van 2015 is zo goed als ingestort.
“In de publieke opinie en de pers ligt de nadruk op de demonstraties, maar als je privé met regeringen praat, kunnen de dronezendingen het eerst aan de orde komen,” vertelde een Europese diplomaat op voorwaarde van anonimiteit aan Middle East Eye.
De verschuiving in de houding blijkt duidelijk uit de snelle invoering van sancties tegen Iran door de Europese Unie – een verrassende stap voor degenen die bekend zijn met de vaak sclerotische benadering van beleidsvorming door het blok.
“Als je met elke professionele diplomaat in Brussel praat, zou zo’n ommezwaai in sancties in het verleden ondenkbaar zijn geweest”
-Europese diplomaat
Sinds 10 oktober heeft de EU drie sanctiepakketten tegen Iran aangekondigd – meer dan het blok in de negen jaar daarvoor heeft opgelegd.
Twee ronden zijn aangenomen naar aanleiding van de dood van Mahsa Amini in politiebewaring en het daaropvolgende harde optreden van Teheran tegen protesten.
Op 20 oktober legde de EU sancties op aan Iran voor zijn leveranties van drones aan Rusland, ongeveer een maand nadat de eerste berichten opdoken waarin Moskou werd beschuldigd van het inzetten van Iraanse UAV’s in de strijd.
“Als je met elke professionele diplomaat in Brussel praat, zou de ommekeer van dergelijke sancties in het verleden ondenkbaar zijn geweest,” vertelde de diplomaat aan MEE.
“Het is duidelijk dat Iran fundamenteel verkeerd heeft ingeschat hoezeer zijn steun aan Rusland voor een oorlog in het hart van Europa zijn relaties op het continent zou vergiftigen,” vertelde Ellie Geranmayeh, een Iran-specialist bij de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, aan MEE.
“Het Iran-debat in Europa wordt tegenwoordig net zo giftig als in de VS,” voegde Geranmayeh eraan toe.
Oosterse benaderingen
De afkoelende banden van Iran met Europa staan in contrast met Teherans ontluikende relatie met Rusland. De twee waren partners in de Syrische oorlog, waar Russische luchtmacht samen met Iraanse grondtroepen de regering van Bashar al-Assad redde.
Vandaag de dag zeggen analisten en diplomaten dat de twee verder gaan dan een verstandshuwelijk in hotspots naar een meer ideologisch afgestemd partnerschap.
Vladimir Poetins eerste reis buiten Rusland sinds de inval in Oekraïne was naar Iran. Poetin heeft beloofd de kandidatuur van Iran voor toetreding tot de Shanghai Cooperation Organisation (SCO) te bespoedigen, een Centraal-Aziatisch veiligheidsblok dat bedoeld is als tegenwicht tegen de westerse invloed in Eurazië.
Ambtenaren, waaronder de Russische veiligheidschef Nikolai Patrushev, die door de VS gesanctioneerd zijn, zijn welkom geheten in de Islamitische Republiek, terwijl Russische zakenmagnaten zich tot Iran hebben gewend voor hulp bij het omzeilen van westerse sancties. De twee landen zijn naar verluidt van plan een fabriek voor Iraanse drones te bouwen op Russische bodem.
“Als je al deze factoren samenvoegt, is wat je krijgt het einde van Irans noch-Oost noch-West ideaal, en een prioritering van het Oosten,” vertelde Henry Rome, een senior fellow aan het Washington Institute for Near East Policy, gespecialiseerd in Iran, aan MEE.
Iran en de VS onderhouden geen officiële betrekkingen meer sinds de omverwerping van de Sjah van Iran en de oprichting van de Islamitische Republiek in 1979 – Europa onderhield echter banden met Iran. Een aspect daarvan was dat toeristen en uitwisselingsstudenten vaak de Islamitische Republiek bezochten.
De verslechtering van de banden komt nu tot uiting in een golf van aanhoudingen van Europeanen op Iraans grondgebied. In oktober zei Spanje dat een 41-jarige burger waarschijnlijk was gearresteerd in Iran tijdens een wandeling naar het WK voetbal. In augustus werd ook een Duitse toerist gearresteerd. Zeven Franse burgers zijn aangehouden als onderdeel van een escalerende ruzie tussen Parijs en Teheran
De Franse president Emmanuel Macron heeft Iran bekritiseerd voor “onaanvaardbare gijzelingen”. In oktober werd een echtpaar gefilmd door Iraanse veiligheidsdiensten die een, volgens het Franse ministerie van Buitenlandse Zaken, valse spionagebekentenis aflegden.
Verhardende standpunten
De belangrijkste Europese mogendheden zijn historisch gezien terughoudend in het aangaan van een directe confrontatie met Teheran.
De E3 – Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk – initieerde de onderhandelingen die leidden tot de nucleaire deal van 2015. Ze verzetten zich ook tegen het besluit van de regering-Trump om zich eenzijdig uit het pact terug te trekken, en schoten Amerikaanse pogingen om opnieuw VN-sancties in te stellen af.
Maar Geranmayeh, van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen, zei dat Iraanse hardliners die tegenwoordig alle belangrijke hefbomen van de macht in Iran controleren, zwakte zagen in het Europese buitenlandse beleid tijdens het Trump-tijdperk.
“Hun visie is dat Europa protesteerde tegen de beslissingen van Trump, maar niet doorkwam met tastbare voordelen voor Iran,” zei ze. “Het leiderschap van Iran gelooft dat zijn natuurlijke partners zich in het Oosten bevinden.”
‘Als het nucleaire dossier er beter voor stond, zou Europa waarschijnlijk anders tegen Iraanse dronevoorraden aankijken. Ze zouden zich wat meer terughoudend opstellen
-Henry Rome, Washington institute
Maandag onderstreepten verklaringen van Duitsland – de grootste handelspartner van Iran in de EU – de veranderende houding van Europa ten aanzien van de nucleaire besprekingen. Berlijn zei dat het het eens is met de Verenigde Staten om de aandacht te verleggen van het nieuw leven inblazen van een overeenkomst naar de Iraanse volksprotesten.
Een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken zei dat Berlijn en Washington “echt op dezelfde lijn zitten”.
“De Europese opvattingen over Iran zijn verhard,” vertelde Sanam Vakil, adjunct-directeur van het Midden-Oosten Noord-Afrika programma van de Londense denktank Chatham House aan MEE. “Dit sijpelt natuurlijk door in de benadering van het nucleaire programma.”
“De druk [van Europa] zal toenemen en de E3 zal nauwer samenwerken met de regering Biden om sancties af te dwingen,” voegde Vakil eraan toe.
Brandende bruggen
De Europese steun voor een terugkeer naar de nucleaire overeenkomst ging door – zelfs nadat de VS zeiden dat ze over inlichtingen beschikten dat Iran voorbereidingen trof om drones naar Rusland te sturen. Twee weken na een persbriefing van de Amerikaanse directeur nationale veiligheid Jake Sullivan over dit onderwerp, riep de chef buitenlands beleid van de EU, Josep Borrell, de VS en Iran op tot een compromis over een deal
Sommigen zien het standpunt van Europa over Iran – inclusief sancties over de levering van drones aan Rusland – als een product van mislukte nucleaire onderhandelingen.
“Ik denk dat als het nucleaire dossier er beter voorstond, Europa waarschijnlijk anders tegen Iraanse drone-leveranties zou aankijken. Ze zouden wat meer terughoudend zijn,” vertelde Rome, van het Washington Institute, aan MEE.
Maar de oorlog in Oekraïne bemoeilijkt pogingen om aan te dringen op een hervatting van de besprekingen, vertelde de Europese diplomaat aan MEE: “Niemand zou in een positie zijn om te pleiten voor een hervatting van de deal, omdat de publieke opinie ertegen zou zijn en met de oorlog in Oekraïne zou het geen zin hebben.”
Terwijl de banden met Europa bekoelen, streven Teheran en zijn buurlanden een voorzichtige toenadering na. Zowel de VAE als Koeweit hebben ambassadeurs in Iran herbenoemd.
“Teheran vraagt zich af ‘hebben we Europa echt niet meer nodig, omdat de VAE of Qatar misschien nuttiger zijn als bemiddelaar bij gesprekken met de Amerikanen’ – ik denk nog steeds dat ze zich in die beoordeling vergissen,” zei Geranmayeh.
“Door bruggen te verbranden met Europa. Ze verbranden de brug van een mogelijk herstel van de JCPOA.”